Табиийки, экин учун қуёш нури, сув ва шубҳасиз, парвариш лозим. Сояда ўсимлик ривожланмайди, ҳосилдан қолади. Худди шундай, “соядаги иқтисодиёт” улушининг кўплиги мамлакат тараққиётига, аҳоли турмуш даражасига салбий таъсир кўрсатади. 

 

Президентимиз тавсиясига кўра ҳудудлардаги ҳақиқий аҳволни ўрганиш мақсадида ташкил этилган республика ишчи гуруҳлари таркибида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатларининг олиб борган фаолияти давомида банд аҳолининг катта қисми, хусусан, савдо ва хизмат кўрсатиш, қурилиш ҳамда қишлоқ хўжалиги соҳасида, фермер хўжаликларида меҳнат қилаётганларнинг аксарияти «сояли» меҳнат бозорида, яъни норасмий тартибда ишлаётгани аниқланди. Қишлоқ хўжалигида банд 2 миллион кишининг тўртдан бир қисмигина расман ишга жойлашгани сабабли Сенат аъзолари томонидан Молия вазирига парламент сўрови юборилгани ҳам бежиз эмас. 

 

Ишлаб чиқилган меҳнат ва модиий ресурслар меъёрларига кўра, 1 нафар ишчи меҳнат қилиши керак бўлган пахта майдони 1,1 – 1,45 гектар, ғалла майдони эса 5 гектар, картошка учун 0,75 гектар ёки полиз экинлари учун ўртача 0,90 гектарни ташкил этар экан. Амалда эса бу меъёрлар мутлақо бошқа рақамларни кўрсатмоқда.

 

Мисол учун, солиқ идораларидан олинган маълумотлар таҳлилига кўра, вилоятда 2016, 2017 йилларда фермер хўжаликларида расмий ишлаган бир ишчига тўғри келган ер майдонининг энг кам миқдори 2-3 гектар, энг кўп миқдори эса 8-15 гектарни ташкил этган. Қизиғи, бир расмий ишчига ҳисобланган иш ҳақи 2017 йилда ўртача 3,7 миллион сўмни ташкил этган бўлса-да, учрашувларимиз давомида далаларда ишлаётган ишчиларнинг ҳеч бири юқоридаги миқдорда иш ҳақи олмаганини айтишди. Шунингдек, битта фермер хўжалигига тўғри келган расмий ишчиларнинг ўртача сони ҳам атиги 4-5 нафарни ташкил этган.

 

Амалдаги “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги қонунда фермер хўжалигида меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига риоя этилиши, ходимлар ўртасидаги меҳнатга оид муносабатлар қонун ҳужжатларига мувофиқ меҳнат шартномаси билан тартибга солиниши, меҳнатга ҳақ тўлаш тарафларнинг келишувига кўра пул ҳамда натура тарзида, қонун ҳужжатларида меҳнатга ҳақ тўлаш ягона тариф сеткасининг биринчи разряди бўйича белгиланган миқдордан оз бўлмаган ҳолда белгиланиши кераклиги мустаҳкамлаб қўйилган. Афсуски, аксарият фермер хўжаликларида меҳнат ва модиий ресурслар меъёрларига амал қилинишида ҳамда меҳнатга яраша ҳақ тўлаш тизимида ҳам жиддий камчиликларга йўл қўйилаётгани, ишчиларга буғдой, сомон ёки ғўзапоя билан ёки бўшаган ерда деҳқончилик қилиш билан оз миқдорда ҳақ тўланаётгани ачинарли ҳолдир. Бунинг устига, ҳеч қандай меҳнат шартномалари тузилмагани оқибатида бундай ишчилар иш стажидан ва келажакдаги пенсиядан ҳам маҳрум бўлишлари ҳам аниқ. Шу каби ҳолатлар оқибатида ёшга доир пенсия билан умуман қамраб олинмаган аҳолининг улуши, шунингдек, тўлиқсиз иш стажи билан пенсия тайинланаётганларнинг улуши ҳам йилдан йилга ортиб бормоқда. Ишчиларнинг шахсий манфаатдорлиги камлиги сабабли, улар томонидан амалга ошириладиган агротехник тадбирларнинг сифати ҳам талабга жавоб бермайди ва оқибатда ҳосилдорликнинг камайишига ҳам таъсир кўрсатади.

 

Хулоса қилиб айтганда, иқтисодиётдаги норасмий сектор улушини камайтириш бугуннинг энг долзарб масаласига айланиши ҳамда баён этилган каби масалалар бўйича қатъий чоралар кўрилиши зарур. Шу мақсадда қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:

 

Қонун ҳужжатлари билан, биринчидан, фаолият йўналиши ва ҳудудлар ҳолатини инобатга олган ҳолда фермер хўжаликларидаги ходимлар сони учун аниқ меъёрларни қатъий белгилаш;

 

иккинчидан, фермер хўжаликлари ходимлари учун белгиланган солиқ тўловларини 3-4 баробар камайтириш ёки умуман бекор қилиш; 

 

учинчидан, фермер хўжаликлари ходимларига меҳнат ҳақининг нақд пулдаги энг кам улушини белгилаш ва иш ҳақининг бир қисми учун режадан ортиқча етиштирилган ҳосилдан олинган даромаднинг, қолдиқ маҳсулотнинг, экилган такрорий экиннинг 20-30 фоизини натура шаклида тўлашни жорий этиш, бўшаган ерларга такрорий экин экиб, даромад олиш имкониятини бериш;

 

тўртинчидан, ҳар бир ходим учун 0,05-0,1 га миқдорича ер майдонини маълум белгиланган миқдорда ер солиғини тўлаш шарти билан узоқ муддатга (фермер хўжалигида ишлаётган даври давомида) ижарага беришни жорий этиш;

 

бешинчидан, ходимларнинг фермер хўжаликларидаги, жумладан, ерни экинга тайёрлаш, уруғни экиш, экинларни парваришлаш ва ҳосилни етиштириб, йиғиштириб олишдаги агротехник тадбирларни амалга оширишда мажбуриятларини белгилаш;

 

олтинчидан, ҳар бир субъектнинг юқоридаги ҳолатлар бўйича, шунингдек, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритишдаги масъулиятини ошириш ва жавобгарлигини кучайтириш;

 

еттинчидан, қишлоқ хўжалигида меҳнат ҳуқуқи муносабатларига амал қилиниши назоратини кучайтириш ҳамда ҳуқуқ-тартибот ва меҳнат органлари, шунингдек, фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашлари ваколатларини кучайтириш зарур. 

 

Бу орқали, фермер хўжаликларидаги расмий иш ўринлари сони 2 миллион нафаргача ортиб, аҳоли бандлигини таъминлаш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, айниқса, пахта хосилини йиғиштириб олишдаги мавжуд муаммолар бартараф этилиб, янада самарали тизимни йўлга қўйиш мумкин.​